Kalendaria życia i twórczości Tadeusza Kantora
Powstały i nadal powstają liczne artykuły, książki i naukowe opracowania opisujące dokonania twórcy Teatru Śmierci. Działalność artysty niejednokrotnie staje się tematem konferencji i sympozjów. Prowadzone w Cricotece badania, których przedmiotem jest wszelka aktywność Tadeusza Kantora, ciągle jeszcze pozwalają odkrywać nieznane dokumenty i materiały, które rozszerzają i uzupełniają wiedzę na ten temat. Koncentrują się one w głównej mierze na uzupełnianiu i poszerzaniu kalendarium życia i twórczości artysty, a efekty tych prac wydawane są w formie książkowej.
Pierwsze tego typu opracowanie ukazało się w 2000 roku, w wydanej z okazji Festiwalu Tadeusza Kantora publikacji pt. Tadeusz Kantor. Wędrówka. Jest to, usystematyzowany chronologicznie, spis najważniejszych wydarzeń z życia artysty. Opracowanie to stało się poniekąd bazą, punktem wyjścia do następnych, szczegółowych badań. Począwszy od 2000 roku ukazują się kolejne tego typu publikacje, będące w gruncie rzeczy uszczegółowionymi rozszerzeniami Wędrówki.
Aby dobrze zrozumieć sens pracy jaką jest tak szczegółowe badanie życia Tadeusza Kantora należy pamiętać o tym, że zaliczany jest on do grona najwybitniejszych artystów polskich XX wieku. Dzięki licznym wyjazdom i podróżom po Europie i świecie, mógł bezpośrednio stykać się z nowymi trendami w sztuce, które później rozwijał na gruncie polskim. Czerpał inspiracje z konstruktywizmu i dadaizmu, malarstwa informel i surrealizmu, fascynował go konceptualizm i happening. Ogólnoświatową sławę zyskał głównie dzięki spektaklom Cricot 2 należącym do cyklu Teatru Śmierci.
Nie należy jednak zapominać o tym, że Kantor to również jeden z najważniejszych i najaktywniejszych animatorów życia artystycznego powojennej Polski. Tuż po II wojnie światowej współtworzył Grupę Młodych Plastyków, a następnie, w okresie odwilży, przyczynił się do reaktywowania przedwojennej Grupy Krakowskiej. Z jego inicjatywy powstała również Galeria Krzysztofory, jedna z pierwszych powojennych galerii prezentujących sztukę aktualną. Już podczas okupacji stworzył w Krakowie podziemny teatr eksperymentalny, który scalił środowisko ludzi sztuki. Jego kontynuację stanowił powstały w roku 1955 teatr Cricot 2, nawiązujący do tradycji przedwojennego awangardowego teatru plastyków Cricot (1).
Główną formą wypowiedzi artystycznej Kantora było malarstwo i teatr, jednak nie przeszkadzało mu to w eksperymentowaniu na płaszczyźnie innych dyscyplin. Przez ponad piętnaście lat pracował jako dekorator i scenograf w teatrach instytucjonalnych, zajmował się filmem abstrakcyjnym, aranżował szereg działań parateatralnych. Wiele z tych działań wykonywał niemal jednocześnie – prowadząc próby do kolejnych spektakli przygotowywał wystawy, organizował akcje, brał czynny udział w życiu społecznym i kulturalnym.
Twórczość Tadeusza Kantora w najściślejszy sposób wyrastała z jego życia, przeżyć i doświadczeń. Co więcej, sam artysta w sposób świadomy czerpał z bogatego rekwizytorium swojej osobistej historii czyniąc ją niejednokrotnie bohaterem swoich sztuk, akcji, dzieł plastycznych. Jego twórczość była w najwyższym stopniu osobista, niejednokrotnie odwoływała się do wydarzeń, miejsc i ludzi którzy stanęli na jego drodze. Dlatego aby w pełni zrozumieć sztukę Tadeusza Kantora nieodzowne jest poznanie czasu w którym żył i tworzył, oraz uświadomienie sobie złożoności wielu powiązań i zależności jakie dotyczyły jego osoby. Taką możliwość dają opracowywane w Cricotece publikacje.
Poszczególne cząstkowe kalendaria dotyczą najczęściej wybranego okresu działalności Tadeusza Kantora lub skupiają się na określonym temacie jego twórczości. Historia rodziny artysty, szkolne lata Tadeusza Kantora, jego życie i działalność w okresie okupacji niemieckiej, historia Cricot (1), pierwsze lata działalności Cricot 2, kulisy powstawania i realizacji słynnego Panoramicznego Happeningu Morskiego, czy też mało znanej paryskiej inscenizacji Szewców według Witkacego, to tylko niektóre z podejmowanych wątków.
Po ustaleniu interesującego przedziału czasowego, bądź tematu, bazując na wiedzy i materiałach zgromadzonych w archiwum Ośrodka rozpoczyna się dalsze poszukiwania. W instytucjach, w których artysta pracował i przebywał (zarówno w kraju jak i za granicą), w bibliotekach, archiwach państwowych i prywatnych prowadzone są kwerendy, których celem jest zgromadzenie jak największej liczby najdrobniejszych informacji, świadectw i dokumentów z opracowywanego okresu. W miarę możliwości nawiązywane są kontakty z osobami lub rodzinami osób, które osobiście znały Kantora – jego współpracowników, krytyków, reżyserów, artystów, tłumaczy, ludzi związanych ze środowiskiem, w którym obracał się artysta. Ich wspomnienia i wszelkiego rodzaju pamiątki jakie posiadają są bardzo często znakomitym źródłem wiedzy oraz materiałem uzupełniającym i wzbogacającym publikacje. Wszystkie nowo zdobyte materiały poddawane są analizie i interpretacji. Na ich podstawie ustala się wątpliwe daty poszczególnych wydarzeń, wyjaśnia nie do końca jasne fakty z życia Kantora. Niekiedy podejmuje się również próby ustalania faktycznego czasu powstawania poszczególnych projektów i tekstów artysty, które nierzadko były przez niego samego przeredagowywane i antydatowane. Odkrywane są fakty świadczące o niezrealizowanych zamierzeniach Kantora i przyczyny ich niepowodzeń. Uszczegóławiane są informacje dotyczące znanych działań artysty.
Po selekcji wszystkich zebranych materiałów dotyczących danego okresu komponowane jest kalendarium – pod kolejnymi datami (w znacznej części dziennymi) wypisywane są informacje o wydarzeniach z życia artysty – zarówno tych powszechnie znanych jak i zupełnie nowych, odkrywanych po latach.
Na kartach kalendariów pojawiają się również liczne wzmianki o osobach z otoczenia Kantora i ich działaniach, których był świadkiem bądź uczestnikiem, i które w naturalny sposób na niego wpływały. Znajdują się tam również informacje opisujące ówczesną sytuację polityczną (zarówno w Polsce jak i na świecie), odnotowywane są znaczące wydarzenia z szeroko pojętej kultury tamtych czasów, itp. Śledząc kolejne działania Kantora dowiadujemy się równolegle co działo się w polskim i światowym malarstwie, teatrze i szeroko pojętej sztuce. Wszystko to pokazuje artystę i jego działania w szerokim historyczno-kulturowym kontekście.
W poszczególnych publikacjach, oprócz kalendariów, jako uzupełnienie zamieszczane są – najczęściej publikowane po raz pierwszy – materiały fotograficzne, wspomnienia i teksty odnalezione po latach, lub pisane specjalnie na potrzeby danej książki. Wszystko to pozbawione jest bezpośredniego komentarza odredakcyjnego, co daje uważnemu czytelnikowi wspaniałe możliwości. Pozostawiony sam na sam jedynie z faktami, pozbawionymi analizy i interpretacji, może je poznawać i na ich podstawie wyciągać wnioski, budując sobie własny obraz Tadeusza Kantora, a także rzeczywistości, w której żył i tworzył.
Justyna Michalik
Dotychczas ukazały się między innymi:
