Wystawa przywołuje pytania na temat rangi i statusu obiektów. Goplana z Elfami nie miała być dekoracją, lecz jej zadaniem było „uosabiać postać sceniczną”. Dla Kantora obiekt ten jako „forma – rzeźba przestrzenna, o funkcji metaforycznej” stał się elementem sztuki otoczenia; aranżowania przestrzeni, która ma „wchłonąć” widza.
„Goplana i Elfy”
Sienna 7/5, Galeria-Pracownia Tadeusza Kantora
7 marca – 22 czerwca 2022
Poniedziałek – Środa, 11:00 – 18:00
Wstęp bezpłatny
Dostępność Galerii – Pracowni
Dostępność wystawy Goplana i elfy
Wystawa obiektu „Goplana i elfy” z kolekcji Muzeum Tadeusza Kantora w CRICOTECE jest trzecią propozycją z cyklu prezentacji jednego obiektu w Galerii-Pracowni Tadeusza Kantora.
Tym razem w zaprojektowanej przez Tadeusza Kantora przestrzeni pokazujemy autorską rekonstrukcję obiektu ze spektaklu „Balladyna” według Juliusza Słowackiego. Kantor i grupa zaprzyjaźnionych z nim artystów jako Podziemny Teatr Niezależny zrealizowali sztukę w Krakowie w 1943 roku, koncentrując akcję dramatu wokół Goplany. Zamiast postaci ludzkiej reprezentowała ją uproszczona, geometryczna, srebrno-biała forma z drewna i papieru, wyposażona w strunę, która wydawała wibrujące dźwięki. Użyczająca bohaterce głosu Janina Kraupe-Świderska mówiła do miednicy, by dźwięk stał się bardziej metaliczny. Tymi środkami postać została zamieniona przez artystę w „bezduszny mechanizm”. Kantor pisał: „Goplana — ta wodnica / słowiańska, uosobienie / kobiecego uwodzicielstwa, / była zrobiona / z blachy — jak upiorne / bóstwo wojenne”. Powodem radykalnego odejścia od realizmu było doświadczenie okupacji i wiążącej się z nią dehumanizacji, które w pewnym sensie skompromitowały postać ludzką. Konstruktywistyczna forma oraz zespolenie aktora z obiektem (kostiumem) dyktowane były także ówczesną fascynacją Kantora konstruktywizmem, abstrakcją, Bauhausem i Baletem triadycznym Oskara Schlemmera.
W notatkach do partytury spektaklu „Balladyna” czytamy:
Na pustym czarnym tle
abstrakcyjna
kredowobiała
FORMA-FANTOM
groźna i obojętna,
zimna jak pomnik cmentarny,
jawne szyderstwo
z postaci (której zajęła miejsce)
Nimfy Goplany, śpiącej na dnie świętego jeziora Gopła
(jak sobie życzył Autor,
a później publiczność, ta z Epoki przed-Wojennej,
marząca o Słowiańskim Panteonie w stylu kiepskiej
Narodowej Opery).
Legendę zastąpił martwy przedmiot — atrapa,
a sentymentalną sielankę — Śmierć.
Dwa zwiewne Elfy z kolei zamieniły się
w dwa Białe Koła, pęknięte,
grawitujące wokół swej macierzystej Formy-Fantomu.
Tadeusz Kantor i Goplana | Fot. Witold Witaliński
Z wojennych realizacji nie zachowały się żadne obiekty ani rekwizyty. Kantor w 2. połowie lat 80. rozpoczął swoiste resumé, powracając do wcześniejszych okresów i motywów swojej twórczości. Z myślą o Muzeum Teatru Cricot 2 rozpoczął tworzenie replik niezachowanych obiektów. Powołał też w 1984 roku Komisję Ocen i Wycen, która wytypowała spośród obiektów teatralnych 24 przedmioty, nadając im szczególny status, aby z czasem nie zaczęły być traktowane jak rekwizyty teatralne, które mogą łatwo ulec zniszczeniu. Chcąc zapewnić im ochronę i status dzieł sztuki, reżyser pisał w „Komentarzu”: „Dzieła te nie powstały z doraźnej i przemijającej potrzeby danego spektaklu. / Lecz związane są ściśle z ideami, które definiują moją twórczość. / Należą do serii dzieł o określonym temacie. / Posiadają wystarczającą ilość napięcia wewnętrznego / i samodzielnego sensu, / aby / być autonomicznymi dziełami sztuki”. W gronie tym znalazła się wykonana w latach 1981–1984 replika „Goplany i Elfów”, dla której pierwowzorem była forma – fantom z wojennego przedstawienia.
Obiekt wykonano z ocynkowanej blachy i drewna, które były ulubionymi materiałami artysty. Spłaszczona geometryczna forma Goplany, budząca „dalekie skojarzenia z twarzą ludzką: u góry czarna dziura — oczodół, z brzegu coś w rodzaju rozwartej jamy chłonnej” została włączona w powstały kilka lat później drewniany podest, wykonany ze sklejki i płyty pilśniowej; boki podestu obito czarną tkaniną. Fantomowi, który stanowił „jądro całego układu” towarzyszą (dodane w 1984 roku) dwa Elfy na drewnianych podestach, zbudowane z lekkich, ażurowych konstrukcji wykonanych ze stalowych prętów, półokrągłych blach i elementów drewnianych. Różnią się one nieznacznie między sobą wysokością oraz sposobem modelowania kształtów.
Celem prezentacji tych obiektów jest przywołanie stawianego przez Kantora pytania na temat ich rangi i statusu. Goplana z Elfami jako „purystyczna struktura abstrakcyjna” nie miała być dekoracją”, lecz jej zadaniem było „uosabiać postać sceniczną”. Nie miała być tym bardziej „rekwizytem”, ani „pomnikiem – rzeźbą, wypełniającą li tylko przestrzeń”. Dla Kantora obiekt ten jako „forma – rzeźba przestrzenna, o funkcji metaforycznej” stał się rodzajem environment, czyli elementem sztuki otoczenia, takiego aranżowania przestrzeni, która ma „wchłonąć” widza.
Zachowało się wiele rysunków i kolaży artysty powstałych do tego obiektu. Na wystawie zaprezentujemy jeden z nich – pochodzący z kolekcji Muzeum Tadeusza Kantora trójdzielny kolaż, który powstał około roku 1983.
Prezentacji będzie towarzyszyło nagranie wypowiedzi Tadeusza Kantora na temat eksponowanego obiektu, zarejestrowane przez artystę z myślą o Muzeum Teatru Cricot 2 planowanym przy ul. Kanoniczej 5 w pierwszej siedzibie CRICOTEKI.
Kuratorzy: Małgorzata Paluch-Cybulska, Bogdan Renczyński
