Maszyna choreograficzna

Celem Maszyny choreograficznej jest uruchomienie spirali powiązań, skojarzeń i kontekstów pomiędzy współczesną sztuką choreograficzną a twórczością Tadeusza Kantora. Wielowątkowa twórczość Kantora nie powinna być wpisywana w twardo rozróżniane ramy tradycyjnego podziału sztuk. Jak sądzę, zbyt często akcentuje się plastyczne wykształcenie Kantora, malarza i scenografa, który zrewolucjonizował teatr jako reżyser przybywający z obszaru sztuk wizualnych, jako dyrygent prowadzący swoich aktorów na scenie ruchem pałeczki w Teatrze Śmierci. Dorobek Kantora jest świadectwem sztuki totalnej, interdyscyplinarnej, a także prekursorskiej względem współczesnego myślenia o sztukach performatywnych. Rzeczywiście, niełatwo byłoby znaleźć w polskiej kulturze bardziej wszechstronnego artystę.

Wchodząc w świat wykreowany przez niego momentalnie zauważa się interdyscyplinarność, zacieranie granic, organicznie przenikanie sztuk. W spuściźnie Kantora inspiracje mogą znaleźć artyści i admiratorzy pochodzący z różnych porządków kultury. Niejednokrotnie pisano w kontekście jego twórczości o muzyczności, plastyczności, aktorstwie, dramacie, fotografii, improwizacji, cyrku, sztuce jarmarcznej. Wygląda na to, że nie napisano jeszcze tylko o tańcu, choć osobne elementy składające się na sztukę choreografii jak rytmizacja, ekspresyjność, wyrazistość ruchów czy dramaturgia ciała bywały już wcześniej komentowane.

Warto podkreślić, że Teatr Śmierci Kantora oraz jego happeningi, oglądane z perspektywy anachronicznej, sytuują się znacznie bliżej współczesnego tańca i teatru tańca niż kiedykolwiek wcześniej. Posługują się podobnym instrumentarium środków, ekspresją oraz ukierunkowaniem na autentyzm i przetworzony biografizm, tworząc swoisty teatr intymny subiektywnych przeczuć i wspomnień.

Można zobaczyć w dorobku Kantora także antycypację zmian w podejściu do cielesności w sztuce. Problem nadawania materialnego kształtu wspomnieniom, myślom, fantazjom zdaje się być jednym z zagadnień nurtujących go i powracających na różnych etapach twórczości. Nadawanie kształtu, szukanie fizycznych ekwiwalentów dla myśli, próba przekładu stanu świadomości na zewnętrznie istniejącą materię, to powracające pragnienie zapisane wielokrotnie w dziennikach i zauważalne dążenie w praktyce mistrza. Pragnienie zainscenizowania swoich wspomnień, jak uczynił to w Teatrze Śmierci, ale również wcześniej inscenizował swoje fantazje i lęki na płótnach.

Wszystkie te rozproszone ścieżki zbiegają się przy temacie ciała w twórczości Kantora, rzadko do tej pory podejmowanym i rozwijanym. W tej niebezpośredniej fascynacji ciałem: skórą naciągniętą na szkielet, skrywającą anatomiczne narządy, labirynty połączeń i układów – jest zarazem jakby poszukiwanie drugiego wnętrza, elementu abstrakcyjnego, duchowego, intelektualnego. Kantor poszukuje realnego ciała, lecz dostrzega głównie jego rozpad i obumieranie. Ciało naznaczone jest odchodzeniem; mistrz zmienia jego parametry, wykoślawia i zwielokrotnia jakości.

Człowiek – wraz ze swoimi analogiami, szmacianą lalką oraz maszyną – przyłapywany jest tu na codziennych czynnościach. Obmywa stopy w cebrzyku, przebywa w ustępie, czy obnaża ciało – i w taki sposób jest przeniesiony na scenę. Kantor upaja się obrazem ciała w ruchu, ciała działającego.

Ten aspekt poszukiwań nowych kontekstów dla cielesności splata twórczość Kantora ze współczesną choreografią. Od lat 70. zauważa się w humanistyce wzrost zainteresowania tematyką somatyczną, ciało staje się przedmiotem esejów, artykułów i dyskusji, w których między inny powtarza się postulat powrotu ku baczniejszej obserwacji cielesności i przyznania jej równorzędnego miejsca w kulturze obok intelektualnych wartości. Również w praktyce scenicznej odciskają się ślady toczonych dyskusji, ciało staje się punktem odniesienia i nierzadko głównym tematem prac choreografów. Fascynuje ich realność ciała, kształt które przy zastosowaniu formalnych chwytów można zanegować, prowadząc grę ze strategiami odbiorczymi. Wtedy ciało staje się bezkształtną masą, współczesną rzeźbą, statuą, a spektakl zaproszeniem widzów do eksplorowania teatru anatomii.

Cykl prezentowanych choreografii w ramach Maszyny choreograficznej ujmuje kilka ze wspominanych koncepcji cielesności. I tak Karol Tymiński w Doll House w pierwszej części prezentuje ciało znajdujące się poza kontekstem społecznym, jako bezkształtną masę nie posiadającą konkretnych referencji: w drugiej części obecność ciała kształtują już normy społeczne, wpisujące je w określony porządek, narzucając sposoby działania.

Inaczej temat cielesności rozwija Janusz Orlik i Joanna Leśnierowska w Insight, gdzie najwyraźniej widać potrzebę materializacji bliską Kantorowi, pragnienie przejścia od stanu niepokoju wewnętrznego do nadania mu zewnętrznej formy. Motoryka tancerza jest zbudowana na symfonii gestów, przyruchów ucieleśniających sam stan strachu. To rozpisane na kadry studium o lęku, którego nie można ograniczyć tylko do fizycznego działania, który jest przejawem egzystencjalnej formy istnienia.

Pozostając w tym nieco katastroficznym świecie zmaterializowanych odczuć, spektakl Izy Szostak wprowadza widzów również w intymną przestrzeń o innym, chciałoby się rzec: odwróconym, porządku – to niczym zaproszenie do Kantorowskiego Infernum, kłębiących się myśli i lęków, kształtującego  współistnienie i porozumienie z drugą osobą w niecodziennych warunkach naznaczonych odchodzeniem i przemijaniem.

Ostatnią propozycją jest Whatever Tomasza Bazana. Spektakl aktualnie znajduje się w procesie twórczym, artyści koncentrują się na zgłębianiu tematu strachu, ucieczki, polowania w cielesnym jego aspekcie.

Program performatywny dopełni wydawnictwo Pokolenie solo oraz panel dyskusyjny Ruch autentyczny w dzisiejszej praktyce scenicznej.

Publikacja Pokolenie solo to cykl dwudziestu pięciu wywiadów przeprowadzonych z młodymi polskimi choreografami, który układa się w narrację pokoleniową. Ten zapis spotkań i dyskusji o tańcu układa się w krajobraz polskiej sceny tańca ostatniej dekady, są one świadectwem przemian zachodzących w choreograficznej praktyce scenicznej. I tak niezaprzeczalnie teatr tańca ustępuje miejsca nowemu tańcowi i towarzyszącej mu nowej wizji cielesności. Z wywiadów wyłania się obraz oraz specyfika organizacji pracy niezależnych choreografów, nierzadko oparta na strategii równoczesnego działania w kraju i za granicą, nieustannym byciu w drodze, pomiędzy jednym a drugim projektem. Tymczasowość, nomadyczny tryb życia oraz dążenie do celu i perfekcji wyznaczają tancerzom codzienny rytm pracy.  W kolejnych rozmowach powracają wątki wspólnych projektów, warsztatów, szkół i nauczycieli (np. Henryk Tomaszewski, Jan Fabre czy Anna Teresa de Keersmaeker). Wydawnictwo towarzyszące Maszynie choreograficznej koncentruje się na prezentacji nowej choreografii i poszukiwaniu analogii pomiędzy współczesną choreografią a twórczością Tadeusza Kantora opartą na wspólnych wizjach cielesności. Wybrane do programu spektakle to prace przedstawicieli Pokolenia solo.

Panel Ruch autentyczny w dzisiejszej praktyce scenicznej to dyskusja wokół sposobów prowadzenia ciała przez performerów w praktyce choreograficznej i teatralnej. Zarówno w praktyce scenicznej Tadeusza Kantora, jak i we współczesnym teatrze i tańcu  bywa, że twórcy zapraszają do udziału w spektaklu w roli wykonawców tzw. naturszczyków lub widzów. Jakie znaczenia wnosi rezygnacja z profesjonalnie wykształconego aktora – i czy rzeczywiście mamy do czynienia z aktem rezygnacji? Co oznaczy autentyzm w dzisiejszej praktyce scenicznej. Czy jakość autentyzmu można osiągnąć na scenie używając codziennej motoryki zamiast ruchu technicznie wypracowanego i wyuczonego? Co daje autentyzm w teatrze? Jak go rozumieć? Czy obecność naturszczyków może być jego gwarantem? Jakie są strategie prowadzenia ciała we współczesnym tańcu i teatrze? Spotkanie będzie skrzyżowaniem perspektyw praktyków i teoretyków, reżyserów i  choreografów. Udział wezmą: Joanna Leśnierowska, Weronika Szczawińska, Ryszard Kalinowski, Bogdan Renczyński, Rafał Urbacki i Anna Królica (moderatorka).

Anna Królica
kuratorka projektu

“Doll House”, Karol Tymiński, fot. Marta Ankiersztejn

Program wydarzeń Maszyna choreograficzna
Muzeum Inżynierii Miejskiej w Krakowie, ul. Św. Wawrzyńca 15, Hala F

22 listopada (piątek)

18.00

Insight (Janusz Orlik/Joanna Leśnierowska)

Insight poszukuje fizycznej i wizualnej reprezentacji dla emocjonalnych stanów wyalienowania z otaczającej nas rzeczywistości. Umieszczając bohatera w jednocześnie realnej i metaforycznej przestrzeni sceny gęstej od mikro gestów, cieni i głosów, spektakl zderza ze sobą świat zewnętrzny i wewnętrzny, oferując nam wgląd w niejednoznaczne, często wszystkim nam bliskie stany emocjonalne. Przełożone na intensywny język ruchu i obrazu, wciąga w pełną napięcia podróż labiryntem ludzkiego ciała, dzień po dniu zderzającego się z kakofonią otaczających go bodźców.

Insight powstał jako kolejna odsłona trwającego od blisko dziesięciu lat artystycznego dialogu między Januszem Orlikiem a Joanną Leśnierowską i jest trzecim solo Janusza Orlika, wyprodukowanym w ramach programu Stary Browar Nowy Taniec.

pomysł i ruch: Janusz Orlik/Joanna Leśnierowska
wykonanie: Janusz Orlik
dramaturgia i reżyseria światła: Joanna Leśnierowska
remix dźwięku: Janusz Orlik
scenografia: Marta Wyszyńska
realizacja techniczna: Łukasz Kędzierski
oprawa wizualna: Michał Łuczak

premiera: 3.03.2013, Studio Słodownia +3, Stary Browar, Poznań

19.15

Ruch autentyczny w dzisiejszej praktyce scenicznej – panel dyskusyjny z udziałem Joanny Leśnierowskiej, Weroniki Szczawińskiej, Ryszarda Kalinowskiego, Bogdana Renczyńskiego i Rafała Urbackiego. Moderator: Anna Królica.

Zarówno w praktyce scenicznej Tadeusza Kantora, jak i we współczesnym teatrze i tańcu, bywa, że twórcy zapraszają do udziału w spektaklu w roli wykonawców tzw. naturszczyków lub widzów. Jakie znaczenia wnosi rezygnacja z profesjonalnie wykształconego aktora – i czy rzeczywiście mamy do czynienia z aktem rezygnacji? Co oznacza autentyzm w dzisiejszej praktyce scenicznej? Czy jakość autentyzmu można osiągnąć na scenie używając codziennej motoryki zamiast ruchu technicznie wypracowanego i wyuczonego? Co daje autentyzm w teatrze? Jak go rozumieć? Czy obecność naturszczyków może być jego gwarantem? Jakie są strategie prowadzenia ciała we współczesnym tańcu i teatrze?

Spotkanie będzie skrzyżowaniem perspektyw praktyków i teoretyków, reżyserów i choreografów.

21.00

Whatever (Tomasz Bazan, Anita Wach, Anna Steller, Jan Borecki)

Making off? “to make off” oznacza tyle, co zbiec, uciec. Okoliczność, która rządzi się własnymi prawami i przez to jest, jaka jest.

SAFARI to wyprawa myśliwska, ewentualnie dłuższa podróż w celu zdobycia trofeów. Obecnie terminem tym określa się formę zorganizowanej obserwacji naturalnego ekosystemu drapieżników pozostających w naturalnym ruchu.

Nie musimy robić tego, co musimy. Istnieje jednak umowa pozostania w tym miejscu, aby dostrzec różnicę. Istnieją dwa wybiegi zwierząt – jeden z nich zmusza osobniki do nieustannego bycia w ekspozycji oraz drugi, dający im szansę iluzji naturalnego ekosystemu. Czy możliwość świadomej decyzji o przemieszczeniu się pomiędzy tymi przestrzeniami jest szansą na zdobycie trofeum? Czym jest to trofeum?

reżyseria: Tomasz Bazan
design: Patrycja Płanik
choreografia/taniec: Tomasz Bazan, Anita Wach, Anna Steller, Jan Borecki
muzyka: Jan Duszyński
realizacja/współpraca: Maciej Połynko
produkcja: Centrum Kultury „Zamek”, program: ‘Archiwum Ciała’ / Teatr Maat Projekt / Centrum Kultury w Lublinie / Muzeum Woli Warszawa
Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

23 listopada (sobota)

19.00

The Glass Jar Next to the Glass Jar  (Iza Szostak)

The Glass Jar Next to the Glass Jar to kontynuacja poszukiwań zgłębiających naturę człowieka. To spektakl o kontemplacji nad problematyką: przemijania, cielesności, starości, choroby.  Czym jest dokładnie starzenie się? Jak dochodzi do samopoznania, gdy zbliża się ten nieodwracalny etap? Co starzeje się najpierw? Jak zachowuje się nasze ciało w chorobie? Utrata pamięci, znikoma zdolność oceniania sytuacji, trudności w wysławianiu się i orientacji. Apatia.

A może młodzi są starzy?

„Choroba jest nocną półkulą życia, naszym bardziej uciążliwym obywatelstwem. Od dnia narodzin każdy z nas posiada jakby dwa paszporty – przynależy zarówno do świata zdrowych, jak i do świata chorych.”

Susan Sontag, Choroba jako metafora

choreografia/koncept: Iza Szostak
wykonanie: Monika Morawska, Iza Szostak
muzyka: Kuba Słomkowski
światło: Karolina Gębska
scenografia: Kasia Nocuń
Producent: Fundacja Ciało/Umysł
Partnerzy: Art Stations Foundation Stary Browar Nowy Taniec, Fundacja Burdąg,
Zrealizowano w ramach stypendium Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

24 listopada (niedziela)

19.00

Doll House (Karol Tymiński)

Utopijna wizja amerykańskiego społeczeństwa lat pięćdziesiątych, a w szczególności ikona kobiety i przypisane jej role stanowią centralną oś spektaklu Doll House. Wychodząc od krytycznej analizy feministycznej i oscylując pomiędzy fikcją teatru a teatralnością rzeczywistości, performer zostaje skonfrontowany z imperatywem perfekcjonizmu, który w popkulturze sam w sobie stanowi ikonę w skali globalnej.

choreografia i wykonanie: Karol Tymiński
muzyka: Linda Scott, Vic Damone, Rjd2
światła: Jan Cybis
Produkcja: Fundacja Burdąg, Fundacja C/U, Open Latitudes (Latitudes Contemporaines- Lille, Les Halles – Bruxlles, L’Arsenic – Lausanne, Le Manège-Mons|Maison Folie, Festiwal Ciało/Umysł) w ramach Programu Kultura Unii Europejskiej, przy wsparciu Instytutu Muzyki i Tańca, Instytutu Adama Mickiewicza

Ceny biletów:

Karnet na wydarzenia w ramach Maszyny choreograficznej: 15 zł

Bilety na poszczególne wydarzenia: 5 zł

Bilety będą dostępne w sprzedaży od 13 listopada w biurze Ośrodka Dokumentacji Sztuki Tadeusza Kantora Cricoteka ul. Szczepańska 2, 31-011 Kraków od poniedziałku do piątku w godzinach od 9.00 – 15.00 lub na godzinę przed wydarzeniami.

Projekt dofinansowany ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego
Sponsor: Dyna-Trans
Patronat medialny: TVP Kultura, TVP Kraków, Targi Książki w Krakowie, Dwójka Polskie Radio, Radio Kraków, e-teatr.pl.